جایگاه هجای کشیده در وزن شعر فارسی، بررسی تاریخی و تحلیلی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار فرهنگستان زبان و ادب فارسی

2 دانشیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی

10.30465/copl.2021.6155

چکیده

وزن شعر فارسی کمّی است و درنتیجه بر تقابل میان دو امتداد هجایی (کوتاه/بلند) استوار است؛ اما زبان فارسی سه امتداد هجایی دارد. این امتدادها در دستگاه وزنی زبان باید به دو امتداد تقلیل یابد. در این مقاله کوشیده‌ایم جایگاه و ارزش امتداد سوم (هجای کشیده) را در وزن شعر فارسی، از مسیر بررسی و نقد آرای عروضیان قدیم و معاصر، تعیین کنیم. عروضیان قدیم انواع هجای کشیده را در میان شعر، متکلفانه و با قائل شدن به اندکی تسامح در رعایت وزن، معادل با توالی یک کمّیت بلند و یک کوتاه توصیف کرده­اند و در پایان شعر، صامت(های) پایانی آن را به‌عنوان یک حرف ساکن پذیرفته‌اند. معاصران نیز با وجود تنوع در نحوۀ تبیین مسأله، از انکار وجود هجای کشیده در زبان یا حذف آن از توصیف وزن تا پذیرش آن به‌عنوان اختیار و گاه با تردید و تناقض و خطا در تبیین آن، با اجماعی نسبی، در تقطیع شعر هر سه ساخت هجای کشیده را در میان شعر معادل توالی یک کمّیت بلند و یک کوتاه گرفته­اند؛ زیرا واقعیت شعر فارسی تنها همین را تأیید می‌کند؛ اما ارزش آن در پایان وزن، محل اختلاف است. اگر اختیار شعری را «آزادی شاعر برای انتخاب امتدادهای زبان در کار منطبق کردن آنها با کمّیتهای وزن» تعریف کنیم، استفاده از هجای کشیده، چه در میان و چه در پایان شعر، نوعی اختیار است؛ زیرا شاعر آزاد است در میان شعر به‌جای توالی یک بلند و یک کوتاه، و در پایان به‌جای هجای بلند، هجای کشیده بیاورد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Value of overlong syllable in Persian meters, a descriptive and analytic survey

نویسندگان [English]

  • mehdi kamali 1
  • Aliasghar Ghahramani Moghbel 2
2 Associate professor of Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
چکیده [English]

In Persian language, there are poems which are merely made of long syllable. These poems are of two types: 1- A verse or line which its scansion meter turned to be a string of long syllables because of its Taskin license; whereas its standard meter should be found out through studying other sections of the poem. These scansion meters are free variant of the other meters. Syllabification in these poems is done based on standard meter. If two different verses of this type, each of them being free variant of another meter, have an equal length, so phonetic characteristic, which distinguishes the meter of these two verses, is foot stress. This stress is placed in the latest, long, non-final syllable of foot; and its nature is non-linguistic. 2- Poems which are originally made of only long syllable. The meter of such poems cannot be considered as free variant of another meter; their being rhythmic is resulted from their syllabification based on the length and boundary of words in such a way that the boundary of foot is usually coincident with the boundary of the word; and by an alteration in the length and syllabification of the words, their meter will also change. Phonetic characteristic, which makes it possible for foots to be identified, is the stress on the first syllable of each foot. Stress unifies some syllables together and differentiates them from other syllables as well as converting them to one foot; and meter is determined according to the number of syllables of foot.

کلیدواژه‌ها [English]

  • aruz
  • meters
  • overlong syllable
  • poetic license

مراجع

أبوالحسن العروضی، أحمد بن محمّد (1996). الجامع فی العروض والقوافی، حقّقه وقدّم له زهیر غازی زاهد و هلال ناجی، الطبعة الأولى، بیروت: دار الجیل.
أخفش، أبو الحسن سعید بن مسعدة (1985). کتاب العروض، تحقیق و تعلیق و تقدیم أحمد محمّد عبدالدایم عبدالله، مکّة -المعابدة: المکتبة الفیصلیّة.
بوبان، نگار (1388). «بررسی آوایی ریتم در پایه‌های واژگان، شعر و نثر فارسی رسمی»، پژوهشهای زبانشناسی، سال اول، ش 1 (پاییز و زمستان)، ص 101-122.
بوبان، نگار (1390). «بازنمایی بصری کمّیتهای هجا و دیرند: ابزار تحلیل تطبیقی ریتم در شعر فارسی و موسیقی ایرانی»، وزن شعر فارسی از دیروز تا امروز (مجموعۀ سخنرانیهای نخستین هم‌اندیشی وزن شعر فارسی و اشعار ایرانی در انجمن زبانشناسی ایران، 9 و 10 اردیبهشت 1389)، به کوشش امید طبیب‌زاده، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ص 259-288.
ثمره، یدالله (1397). آواشناسی زبان فارسی، آواها و ساخت آوایی هجا، ویرایش دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
جلی، حسین (1383). میزان موسیقایی وزن شعر، ج2، لنگرود: انتشارت سمرقند.  
حسنی، حمید (1378). «سکته در شعر فارسی»، شعر، ش 25 (بهار)، ص 102-109.
حقشناس، علی­محمد (1390). آواشناسی (فونتیک)، تهران: آگه.
خانلری، پرویز ناتل (1373، چ اول 1337). وزن شعر فارسی، تهران: توس.
خانلری، پرویز ناتل (1365). تاریخ زبان فارسی، ج اول، تهران: نشر نو.
خطیب تبریزی (1994). الکافی فی العروض و القوافی، تحقیق حسانی حسن عبدالله، قاهره: مکتبة الخانجی.
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (1393). معیار الاشعار، مقدمه و تصحیح و تعلیقات علی­اصغر قهرمانی مقبل، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ذاکرالحسینی، محسن (1368). «چند نکته دربارۀ المعجم شمس قیس»، آینده، سال پانزدهم، ش 6 تا 9، ص 578-583.
ذاکری، مصطفی (1386). «مباحث زبانشناسی در معیار الاشعار خواجه نصیرالدین طوسی»، فرهنگ، ش 61 و 62، ص 535-574.
شمس قیس، محمد (بی­تا). المعجم فی معاییر اشعارالعجم، به تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی و تصحیح مجدد محمدتقی مدرس رضوی، تهران: کتاب­فروشی تهران.
شمس قیس، محمد (1388).  المعجم فی معاییر اشعارالعجم، به تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی و تصحیح مجدد محمدتقی مدرس رضوی، و تصحیح مجدد سیروس شمیسا، تهران: نشر علم.
شمیسا، سیروس (1359). «عروض فارسی تألیف الول ساتن» (معرفی کتاب)، آینده، سال ششم، ش 3 و 4، ص 278-284؛ و دنبالۀ مقاله در ش 5 و 6، ص 392-403.
شمیسا، سیروس (1362). «منشأ عروض فارسی»، آینده، سال نهم، ش 2، ص 115-119.
شمیسا، سیروس (1371).  آشنایی با عروض و قافیه، تهران: فردوس با همکاری انتشارات مجید.
شمیسا، سیروس (1381). نقد ادبی، تهران: فردوس.
صادقی، علی­اشرف (1358). تکوین زبان فارسی، تهران: انتشارات دانشگاه آزاد ایران.
صدیق­زاده، علی (1370). «مبانی آواشناختی وزن در شعر فارسی»، ادبستان فرهنگ و هنر، ش 20 (مرداد)، ص 69-73.
طبیب­زاده، امید (1382). تحلیل وزن شعر عامیانۀ فارسی، تهران: انتشارات نیلوفر.
طبیب­زاده، امید (1389). «ساخت وزنی در شعر عروضی فارسی»، زبان و زبانشناسی، دورۀ ششم، ش 11 (بهار و تابستان)، ص 1-20.
فرزاد، مسعود (1372). «اختلافات آوایی و عروضی در شعر فارسی»، ترجمه و تحشیۀ حمید حسنی، کیان، سال سوم، ش 11 (فروردین و اردیبهشت)، ص 52-56.
فرشیدورد، خسرو (1382). دستور مفصل امروز، تهران: سخن.
قهرمانی مقبل، علی­اصغر (1389). ارکان عروضی، تهران: نیلوفر.
مدرسی قوامی، گلناز (1398). آواشناسی: بررسی علمی گفتار، تهران: سمت.
مشکوةالدینی، مهدی (1364). ساخت آوایی زبان: بحثی دربارۀ صداهای زبان و نظام آن، مشهد:انتشارات دانشگاه فردوسی.
نجفی، ابوالحسن (1387). مبانی زبانشناسی و کاربرد آن در زبان فارسی، تهران: نیلوفر.
نجفی، ابوالحسن (1394). اختیارات شاعری و مقاله­های دیگر در عروض فارسی، تهران: نیلوفر.
نطقی، حمید (1344). «اَشکال وزن در شعر فارسی»، آرش، دورۀ دوم، شمارۀ 3 (آبان)، صص 128-148.
وحیدیان کامیار، تقی (1386). عروض و قافیۀ شعر فارسی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
وزیری، علینقی (1316). «اصلاحات ادبی»، مهر، سال پنجم، ش 10، صص 952-964.
Elwell-Sutton, L. P. (1976). the Persian Metres, Cambridge University Press.
Farzaad, Masuud (1967). Persian Poetic Metres, A Synthetic Study with 94 Tables, Leiden: E. J. brill.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار