گسستی در سنّت حماسه‌سرایی ایران در عصر مشروطه

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

2 دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

چکیده

حماسه، یکی از انواع ادبی­ است ک­ه در ایران همواره مورد توجه بوده و خلق آثار حماسی، در دوره­های مختلف و از ادبیات کهن تا ادبیات معاصر ایران ادامه یافته است. محققان، اصلی­ترین ویژگی­ها و زمینه­های هر اثر حماسی را «داستانی بودن، زمینۀ قهرمانی، صبغۀ قومی و ملّی و خرق عادت» می­دانند. این ویژگی­ها کم و بیش در تمام منظومه­های حماسی ایران دیده می­شود و تقریباً هیچ تفاوت ماهوی و جوهری میان اولین و آخرین آثار حماسی تا عصر مشروطه وجود ندارد. اما در این دوره، با منظومه­هایی مانند میکادونامۀ حسین­علی تاجر شیرازی و قیصرنامۀ ادیب پیشاوری روبرو می­شویم که در آنها «زمینۀ ملی» نادیده گرفته شده است به­گونه­ای که شخصیت­هایی غیر ایرانی در جایگاه قهرمان اصلی داستان، نقش­ورزی می­کنند. در این جستار، تلاش شده است با پیش چشم داشتن شرایط سیاسی و اجتماعی دورۀ مشروطه، چرایی این گسست در سنت حماسه­سرایی ایران تبیین گردد. بررسی­های به عمل آمده نشان می­دهد نظام مشروطه به دلایلی همچون: بحران­های شدید اقتصادی، ضعف ساختاری، مداخلۀ بیگانگان و عدم توازن قدرت و... قدم به قدم به سوی اضمحلال پیش ­رفت. روشنفکران عصر با آگاهی از پیشرفت­های غرب، تلاش کردند با تولید گفتمانی جدید، راه حل مناسبی برای برون­رفت کشور از این مهلکه بیابند. مدرنیته­ای که این بار روشنفکران پیشنهاد دادند با مفاهیمی چون «استبداد منوّر» و «دیکتاتور مصلح» پیوند خورد؛ این نوع حکومت که در روسیه با پطر کبیر، در آلمان با قیصر و در ژاپن با میکادو به پیشرفت­های عظیمی نائل شده بود، در ایران پیشینه­ای نداشت، لذا این شخصیت­های غیر ملی در ذهن و اندیشة روشنفکران و ادیبان ایرانی جایگاه ویژه­ای یافتند و نتیجه آن شد که در دورۀ مشروطه، شاهد کمرنگ شدن زمینۀ ملی و گسست در سنت کهن حماسه­سراییِ ایران باشیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.

نویسندگان [English]

  • . . 1
  • . . 2
  • . . 2
  • . . 2
1 .
2 .
کتاب­نامه
آبادیان، حسین(1383).بحران مشروطیت در ایران، تهران: موسسه مطالعات و پژوهش­های سیاسی.
آجودانی، ماشاالله (1382). مشروطه ایرانی، تهران: اختران.
آرین­پور، یحیی (1354).از صبا تا نیما (تاریخ 150 سال ادب فارسی)، ج 2، تهران: شرکت سهامی کتاب­های جیبی.
آیدنلو، سجاد(1388).متون منظوم پهلوانی (منظومه های پهلوانی پس از شاهنامه)، تهران: سمت.
اسماعیل­پور،ابوالقاسم (1377).اسطورهبیاننمادین،تهران:سروش.
افشار، آلجای (1302). «معارف در ایران»، مجله ایرانشهر، سال 2، شماره 3، ص: 137
اکبری، محمدعلی (1384).تبارشناسی هویت جدید ایرانی، تهران: علمی و فرهنگی.
اکبری، محمدعلی (1385).پیشگامان اندیشۀ جدید در ایران: عصر روشنگری ایرانی، تهران: انتشارات موسسۀ تحقیقات و توسعۀ علوم انسانی.
امیرمعزی(1318).دیوان،بهکوششعباساقبال،تهران:کتابفروشیاسلامیه.
بهار، مهرداد (1385).جستاری در فرهنگ ایران، تهران: اسطوره.
بهمنیار، حسین (1382). «روزنامۀ کاوه و امکان تجدید حیات ایران»، ایران­نامه، شمارۀ81 و82.
بهنام، جمشید (1379).برلنی­ها (اندیشمندان ایرانی در برلن)، تهران: فرزان روز.
بهنام، جمشید (1386).ایرانیان و اندیشه تجدد، تهران: فرزان روز.
پیشاوری، ادیب، قیصر نامه، نسخه خطی.
تاجر شیرازی، حسین­علی (1385).میکادونامه، به اهتمام علی میرانصاری، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
جعفری قریه علی، حمید و قاسمزاده، سید علی و نجمایی، علی(1393). «مقایسه ویژگی های حماسی دو منظومه برزونامه و همای نامه»، فصلنامه پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره 33، صص: 32-1
خالقی­مطلق، جلال (1386الف).سخن­هایدیرینه (مجموعه مقالات درباره فردوسی و شاهنامه)، تهران: افکار.
خالقی­مطلق، جلال (1386ب). «حماسه»، دانشنامه زبان و ادب فارسی، ج 2، زیر نظر اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص 745-738
ربیعیان، محمدرضا (1381). «حماسه»، فرهنگنامه ادب فارسی، ج 2، زیر نظر حسن انوشه، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صص 538-532.
رجب­زاده، هاشم (1379). «میکادونامه یا ستایش­نامه ژاپن -رزم­نامه­ای از یک سده پیش»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، صص: 12-3.
رحمانیان، داریوش (1391).ایران بین دو کودتا (تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران از انقراض قاجاریه تا کودتای 28 مرداد)، تهران: سمت.
رزمجو،حسین (1368).انسانآرمانیوکاملدرادبیاتحماسیوعرفانی،فارسیتهران: امیرکبیر.
رزمجو،حسین (1370).انواعادبیوآثارآندرزبانفارسی،مشهد: آستانقدسرضوی.
رزمجو،حسین (1381). قلمروادبیاتحماسیایران،تهران:پژوهشگاهعلومانسانیومطالعاتفرهنگی.
رستگارفسایی،منصور(1380).انواعشعرفارسی،شیراز: نوید.
زرین­کوب،عبدالحسین(1382).ارسطو وفنّشعر، تهران: امیرکبیر.
شفیعی­فر، محمد و خلیل طهماسبی، نوذر (1395). «باستان­گرایی و هویت ملی؛ تجدد و استبداد منوّر (از دیدگاه سید حسن تقی­زاده و مجله­ی کاوه)»، فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، سال 12، ش 35، صص 52-27.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1352).«انواع ادبی و شعر فارسی»، مجله خرد و کوشش، ش 11 و 12 صص 119-96.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1390).با چراغ و آینه (در جستجوی ریشه­های تحول شعر معاصر ایران)، تهران: سخن.
صالحی، نصرالله (1387).اندیشه تجدد و ترقی در عصر بحران، تهران: طهوری.
صفا، ذبیح­الله (1383).حماسه­سرایی در ایران، تهران: فردوس.
صفا، ذبیح­الله(1373).تاریخ ادبیات در ایران، ج پنجم، تهران: فردوس.
صلیبا،جمیل (1366).فرهنگفلسفی، ترجمۀ منوچهر صانعی­دره­بیدی، تهران: حکمت.
فرخیسیستانی(1335).دیوان، بهکوششمحمددبیرسیاقی،تهران:اقبال
قاضی­مرادی، حسن (1380).استبداد در ایران، تهران: اختران.
قنبری، داریوش (1385).دولت مدرن و یکپارچگی ملی، تهران: تمدن ایرانی.    
کسروی، احمد (بی تا). «مشروطه بهترین شکل سر رشته داری است»، چاپ شده در: مشروطه بهترین شکل حکومت و آخرین نتیجۀ اندیشۀ نژاد آدمی است، بی­تا، بی­جا.
ملائی نوانی، علیرضا (1381).مشروطه و جمهوری (ریشه های نابسامانی نظم دموکراتیک در ایران)، تهران: گستره.
ملائی نوانی، علیرضا (1381).مجلس شورای ملی و تحکیم دیکتاتوری رضاشاه، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
مومنی، باقر (1357).ایران در آستانه انقلاب مشروطه و ادبیات مشروطه، تهان: شباهنگ.
مینوی، مجتبی (1367).نقد حال، تهران: انتشارات خوارزمی.
ناشناس (1384). «نکات و ملاحظات»، مجله کاوه، به اهتمام عبدالکریم جربزه دار، تهران: اساطیر.
نظری، علی­اشرف (1386). «ناسیونالیسم و هویت ایرانی؛ مطالعۀ دورۀ پهلوی اول»، پژوهش حقوق و سیاست، س 9، ش 22.
نقیب­زاده، احمد (1379).دولت رضاشاه و نظام ایلی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
همایون کاتوزیان، محمد علی(1379).دولت و جامعه در ایران (انقراض قاجار و استقرار پهلوی)، ترجمۀ حسن افشار، تهران: مرکز.
یاحقی، محمدجعفر (1355). «اسطوره در شعر امروز»، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی، س 12، ش 4 صص: 802-790.
یاسمی،رشید (1352).ادبیاتمعاصر،تهران:ابنسینا.
یزدانی، سهراب (1376).کسروی و تاریخ مشروطه ایران، تهران: نی.