زایش نخستین رمان فارسی از بطن قهرمان مسئله‌دار

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار زبان و ادبیات فارسی

2 دانشجوی علوم اجتماعی (جامعه شناسی) دانشگاه تهران

چکیده

رمان فارسی محصول ورود و بروز تجدد غربی است اما زمینه­های شکل­گیری آن در بستر فضای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران فراهم بوده است تا این شکل بتواند در جریان آن پذیرفته شود. عصر طولانی و پرتلاطم ناصری (حک: 1227-1275ش.) که اجازۀ پیدایی گفتمانهای متعارض را در قالبهای ادبی رسمی و غیر رسمی گاه می­داد و گاه نمی‌داد، دوره­ای است که رابطه با غرب و به تبع آن تأثیرپذیری از آن بیش از پیش بر فرهنگ اجتماعی و ادبی ایرانیان اثر گذاشته است. سفر و مهاجرت بسیاری از ایرانیان از جمله خود شاه به اروپا و قفقاز و قلمرو دولت عثمانی مجرای اصلی ورود نگاه­های تازه بود. قالب پژوهشی ما برای بازشناسی نخستین رمان فارسی، بر بنیاد رویکردهای جامعه­شناختی ادبیات (دیدگاههای گئورگ لوکاچ و لوسین گلدمن) بنا شده است. بر این اساس، رمان با قهرمان مسئله­دار تعریف می­شود. در واقع، آنچه شکل رمانی را می­سازد، شکل شخصیتی است که متفاوت از آثار روایی پیشینی و در تقابل با وضعیت اجتماعی تازه عرضه می­شود. در اینجا با بررسی و تحلیل متنی هر سه جلد سیاحتنامۀ ابراهیم بیگ و مقایسۀ کوتاه آن با سایر آثار هم­عصر خود بدین نتیجه می­رسیم که در میان آثار آن دوره، تنها این اثر دارای قهرمان مسئله­دار به معنای دقیق کلمه است و می­توان آن را نخستین رمان فارسی دانست. اثری که عنوان سفرنامه (سیاحت­نامه) دارد و با شکلهای سنتی فارسی پیوستگی­هایی دارد؛ اما در قالب تازۀ رمان نوشته شده است. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.

نویسندگان [English]

  • . . 1
  • . . 2
1 .
2 .
آجدانی، لطف­الله (1387). روشنفکران ایران در عصر مشروطیت، تهران: اختران.
آخوندزاده، فتحعلی (1395). مکتوبات کمال­الدواله و ملحقات آن، به­ کوشش علی­اصغر حقدار، ناشر: باشگاه ادبیات.
آدمیت، فریدون (1387). ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران: گستره.
آرین­پور، یحیی (1387). از صبا تا نیما، ج 1، تهران: زوار.
آصف­الوزاره، میرزااسماعیل­خان تبریزی (1285). داستان شگفت و سرگذشت یتیمان، کلکته: حبل­المتین.
اباذری، یوسف (1389). خرد جامعه­شناسی، تهران: طرح نو.
اکبری، محمدعلی (1384). «سیاحتنامۀ ابراهیم­بیگ؛ بیانیه­ای علیه وضع موجود»، مندرج در: مجموعه مقالات همایش بررسی مبانی فکری و اجتماعی مشروطیت ایران: بزرگداشت آیت‌الله محمدکاظم خراسانی، تهران:  موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، صص 72-96.
اشرف، احمد (1346). «نظام فئودالی یا نظام آسیایی»، مجلۀ جهان نو، شم 5-8، صص2-73.
اشرف، احمد (1359). موانع تاریخی رشد سرمایه­داری در ایران: دورۀ قاجاریه، تهران: نشر زمینه.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1357). خلسه مشهور به خوابنامه، به کوشش محمود کتیرائی، تهران: انتشارات توکا.
امانت، عباس (1391). قبلۀ عالم، ترجمۀ حسن کامشاد، تهران: نشر کارنامه.
بالائی، کریستف (1377). پیدایش رمان فارسی، ترجمۀ مهوش قویمی و نسرین خطاط، تهران: انتشارات معین-انجمن ایرانشناسی فرانسه.
بنیامین، والتر (1377). «دربارۀ برخی از مضامین و دستمایه­های شعر بودلر»، ترجمۀ مراد فرهادپور، ارغنون، شماره 14، صص27-48.
طالبوف، عبدالرحیم (1356). کتاب احمد، به کوشش باقر مؤمنی، تهران: انتشارات شبگیر.
طالبوف، عبدالرحیم (1347). مسالک­المحسنین. به کوشش باقر مؤمنی، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی.
طباطبایی، سید جواد (1386). تأملی درباره ایران؛ مکتب تبریز و مقدمات تجددخواهی، تهران: ستوده.
کسروی، احمد (1387). تاریخ مشروطۀ ایران، تهران: نگاه.
گلدمن، لوسین (1371). جامعه­شناسی ادبیات؛ دفاع از جامعه­شناسی رمان، ترجمۀ محمد پوینده، تهران: نشر هوش و ابتکار.
گلدمن، لوسین (1381). جامعه، فرهنگ، ادبیات، گزیده و ترجمۀ محمد جعفر پوینده، تهران: چشمه.
لوکاچ، گئورگ (1381). نظریۀ رمان، ترجمۀ حسن مرتضوی، تهران: قصه.
لوکاچ، گئورگ (1388). جان و صورت، ترجمۀ رضا رضایی، تهران: ماهی.
مراغه­ای، زین­العابدین (1381). سیاحت­نامۀ ابراهیم بیگ، به کوشش محمد علی سپانلو، تهران: انتشارات آگاه.
ملکپور، جمشید (1385). ادبیات نمایشی در ایران، تهران: انتشارات توس.
مهدوی، شیرین (1379). زندگی­نامۀ حاج محمدحسن کمپانی، امین دارالضرب، ترجمۀ منصوره اتحادیه و فرحناز امیرخانی حسینک­لو، تهران: نشر تاریخ ایران.
میرعابدینی، حسن (1386). صد سال داستان­نویسی ایران، تهران: نشر چشمه.
میرعابدینی، حسن (1387). سیر تحول ادبیات داستانی و نمایشی از آغاز تا 1320 شمسی، تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ناظم­الاسلام کرمانی (1376). تاریخ بیداری ایرانیان، به اهتمام علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران: پیکان.
ناظم­الدوله، میرزا ملکم خان (1388). «پلتیکای دولتی»، رساله­های میرزا ملکم خان ناظم­الدوله، به کوشش حجت­الله اصیل، تهران: نشر نی، صص251-285.
نواب­پور، رضا (1397). پژوهشی جامعه­شناختی در نثر داستانی فارسی، ترجمۀ ابوالقاسم سرّی، تهران: انتشارات توس.
هاشمی، نجمه (1390). نقد جامعه در آثار داستان­نویسان صدر مشروطه (عبدالرحیم طالبوف و زین­العابدین مراغه­ای، تهران: جامعه­شناسان.
یوسفی، غلامحسین (1367). دیداری با اهل قلم، تهران: علمی.
 
Faust, A. B.)1901(. “The Problematic Hero in German Fiction”, PMLA, Vol. 16, No. 1, pp. 92-106.