آسیب‌شناسی و نقد درسنامه‌های روش تحقیق در ادبیات فارسی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

عضو هیات علمی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهیدبهشتی

چکیده

پژوهش علمی در باب متون ادبی فارسی – اگر آثاری مانند کتب بلاغی و تذکره­های فارسی را در حد تلاش­های نخستین غیرنظام­مند بدانیم- با آشنایی ادیبان ایرانی با مظاهر مدرنِ غربی در دوران پیش و پس از مشروطه آغاز می­شود و اکنون تقریباً بیش از یک قرن را پسِ پشت نهاده است. در این دورۀ نسبتاً طولانی، حدّاقل چهار یا پنج نسل از پژوهشگران ادبی ظهور کرده­ و آثار پژوهشی قابل توجّهی در حوزه­های گوناگون تحقیقاتی پدید آورده­اند؛ امّا با وجود تجربه­های متعدّدی که محقّقان بزرگ معاصر داشته­اند، این تجربه­ها به صورت مدوّن و مکتوب ثبت و ضبط نشده و تنها بخش محدودی از تجربه و روش علمی آنان به صورت غیررسمی و از طریق ارتباطات حضوری (رابطۀ استاد و شاگردی) یا از راه مطالعۀ آثار پژوهشی محقّقان بزرگ از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. در دهه­های اخیر، با گنجاندن درس «مرجع­شناسی و روش تحقیق در ادبیات فارسی» در سرفصل دروس دورۀ کارشناسی، به صورت رسمی کتاب­هایی برای آموزش اصول پژوهش علمی نوشته شده­اند. این آثار، به ویژه آنهایی که پیش از دهۀ اخیر نوشته شده­اند، به صورت سنّتی به معرّفی  «مراجع» اختصاص یافته­اند. به نظر می­رسد پیش فرض نهفته در ذهن نویسندگان آنها این بوده است که تنها شرط لازم و کافی برای پژوهش در ادبیات، شناخت عناوین منابع و مراجع است. حال آنکه، شناخت منابع، تنها یکی از مراحل میانی تحقیق است و اگر پژوهش روشمندانه و مبتنی بر اصول علمی آغاز نشده باشد، اطّلاع از منابع نیز چندان ثمربخش نخواهد بود. دستۀ دیگری از منابع آموزشی در این زمینه نیز، در حدّ مقدّمات تحقیق مانند تعریف انواع و اقسام تحقیق، تعریف مسأله، طرّاحی سؤال و فرضیه، نگارش پیشینه معرّفی پایگاه­های اطّلاعاتی جدید برای جستجوی مقالات و کتاب­ها، روش یادداشت­برداری (فیش­نویسی) و در نهایت روش­های معمول «ارجاع­دهی» به منابع و مأخذ باقی مانده­اند. اگرچه دانستن این مقدّمات برای پژوهشگران ادبی کاملاً لازم و بایسته است، ولی کافی نیست. علاوه بر این، کتب مذکور به دو امر حیاتی تحقیق علمی؛ یعنی مبانی تئوریک و روش­شناسی ویژه علوم انسانی و آموزش شیوه­های عملی و نظام­مند تحلیل علمی در تحقیقات ادبی نیز بی­توجّه یا کم­توجه بوده­اند. در پژوهش حاضر، نگاهی انتقادی و آسیب­شناسانه به مهمترین آثاری که در این زمینه نوشته و به عنوان درسنامه مورد استفاده قرار می­گیرند، خواهیم داشت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.

نویسنده [English]

  • . .
.
احمدی گیوی، حسن (1358). ادب و نگارش، تهران: انتشارات مدرسۀ عالی بازرگانی.
استیونسن، لزلی و هنری بایرلی (1393). هزار چهرۀ علم؛ گفتارهایی دربارۀ دانشمندان، ارزش­ها و اجتماع، ترجمۀ میثم محمّدامینی، چاپ اوّل، تهران: فرهنگ نشر نو.
بن  ـ آری، موتی (1392). نظریّۀ علمی چیست؟ ترجمۀ فریبرز مجیدی، چاپ دوّم، تهران: انتشارات مازیار.
بِوِریج، ویلیام بِردمور (1386). هنر تحقیق علمی، ترجمۀ محمّدتقی فرامرزی، چاپ اوّل، تهران: انتشارات مازیار.
پریچارد، دانکن (1393). چیستی معرفت، ترجمۀ یاسر خوشنویس، چاپ اوّل، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
پوپر، کارل ریموند (1384). اسطوره چارچوب؛ در دفاع از علم و عقلانیّت، ترجمۀ علی پایا، چاپ دوّم، تهران: انتشارات طرح نو.
دورکیم، امیل (1369). دربارۀ تقسیم کار اجتماعی، ترجمۀ باقر پرهام، چاپ اوّل، بابل: کتابسرای بابل.
رضی، احمد (1393). روش­ها و مهارت­های تحقیق در ادبیات و مرجع­شناسی، چاپ اوّل، تهران: انتشارات فاطمی.
رنجبر، احمد (1383). روش تحقیق و مأخذشناسی، چاپ ششم، تهران: اساطیر.
زرّین­کوب، عبدالحسین (1379). یادداشت­ها و اندیشه­ها؛ از مقالات، نقدها و اشارات، به اهتمام عنایت­الله مجیدی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات سخن.
ستوده، غلامرضا (1393). مرجع­شناسی و روش تحقیق در ادبیات فارسی، چاپ شانزدهم، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت).
سروش، عبدالکریم (1377). قبض و بسط تئوریک شریعت، چاپ ششم، تهران: مؤسّسۀ فرهنگی صراط.
شریعت، محمّدجواد (1375). آیین نگارش، چاپ هفتم، تهران: انتشارات اساطیر.
شفیعی­کدکنی، محمّدرضا (1373). «دریغا زریاب؛ دریغا فرهنگ ایرانی»، مجّلۀ دنیای سخن، شماره 63
شفیعی­کدکنی، محمّدرضا (1391). رستاخیز کلمات؛ درس­گفتارهایی دربارۀ نظریّۀ ادبی صورتگرایان روس، چاپ سوّم، تهران: انتشارات سخن.
صادقی گیوی، مریم (1394). روش تحقیق به زبان ساده، چاپ اوّل، تهران: نشر نگاه معاصر.
طاهری، قدرت الله (1395). اصول و مبانی پژوهش در زبان و ادبیات فارسی، چاپ اوّل، تهران: انتشارات علمی.  
غلامرضایی، محمّد (1376). روش تحقیق و شناخت مراجع ادبی، چاپ دومّم، تهران: انتشارات جام.
فتوحی، محمود (1385). آیین نگارش مقالۀ علمی- پژوهشی، چاپ اوّل، تهران: سخن.
کوهن، توماس. اس (1387). ساختار انقلاب­های علمی، ترجمۀ عبّاس طاهری، چاپ دوّم، تهران: نشر قصّه.
گرجی، مصطفی (1390). آئین پژوهش در زبان و ادبیات با رویکرد به منظرهای شش­ده­گانه، چاپ اوّل، تهران: کلک سیمین.
ماهیار، عبّاس (1377). مرجع­شناسی و روش تحقیق، چاپ دوّم، تهران: نشر قطره.
محجوب، محمّدجعفر و علی­اکبر فرزام­پور (1347). فنّ نگارش، چاپ پنجم، تهران: شرکت سهامی نشر اندیشه.
ملکیان، مصطفی (بی­تا). مبانی معرفت­شناسی و روش­شناسی در علوم انسانی، (بی­جا)
مورن، ادگار(1391). روش شناختِ شناخت، ترجمۀ علی اسدی، چاپ دوّم، تهران: سروش.
نصر، سیّدحسین (1350). علم و تمدّن در اسلام، ترجمۀ احمد آرام، چاپ اوّل، تهران: نشر اندیشه با همکاری مؤسّسۀ انتشارات فرانکلین.
وزین­پور، نادر (1349). فنّ نویسندگی، تهران: انتشارات مؤسّسۀ عالی علوم ارتباطات اجتماعی.
وزین­پور، نادر (1366). بر سمند سخن، چاپ اوّل، تهران: انتشارات فروغی.