تحلیل شخصیت‎های رمان «سمفونی مردگان» بر مبنای دیدگاه فروید دربارۀ غرایز «نهاد»

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، پژوهشکدۀ تحقیق و توسعۀ علوم انسانی (سازمان سمت)

چکیده

    مقالۀ حاضر تحلیل و درون‎کاوی دو شخصیّت اصلی رمان سمفونی مردگان(آیدین و اورهان اورخانی) بر اساس نظریۀ فروید در باب غرایز «نهاد» است.  فروید غرایزِ «نهاد» را به دو دسته تقسیم می‎کرد: غریزۀ زندگی و غریزۀ مرگ. غریزۀ زندگی  بر اساس اصل لذّت عمل می‎کند و انرژی روانی‎ای که آشکار می‎کند «لیبیدو» است. لیبیدو می‎تواند جذب یا صرف یک شیء یا هدف شود؛ مفهومی که فروید آن را نیروگذاری روانی می‎نامید. ارضای غریزۀ زندگی می تواند به کسب لذّت و تعویق بیشتر غریزۀ مرگ منجرشود؛ امّا عدم ارضای آن و شکست در نیروگذاریِ لیبیدو "به ویژه در نخستین ابژۀ عشق (love object)، مادر" زخم‎هایی دایمی رابر جای می‎گذارد. در این فرایند بخشی از نیروی لیبیدویِ سرمایه‎گذاری شدۀ مستقر در «خود»، با ازدست‎دادن ابژۀ عشق، نافرجام و بی‎هدف باقی می‎ماند و تغییر ماهیّت می‎دهد. در این حالت لذّت به عدم لذت و نیروی زاینده به نیروی ویرانگری که در خدمت غریزۀ مرگ است تبدیل می‎شود. پس از طرح اجمالی مفاهیم و مقولات فرویدی دربارۀ غرایز «نهاد»، با مداقّه در فضای رمان و کشف ارتباط زیرساختی تمام بخش‎ها و عناصر آن، و نیز با تفسیر روانکاوانۀ نشانه‎های دلالتگر رمان به این نتیجه رسیده‎ایم که فضای غالب ِمرگ در رمان «سمفونی مردگان» نشأت گرفته از غلبۀ غریزۀ مرگ در روان اورهان است و اوست که مراحل رشد روانی خود را به سلامت طی نکرده‌ و در مرحلۀ پیشا‎ادیپی تثبیت شده‎است. در مقابل، آیدین تجسم سوژگی و فاعلیت و «خود» ساختارمند است.در این مقاله نشان داده‎ایم که برخلاف برخی از پژوهش‎های انجام گرفته دربارۀ این رمان، غلبۀ غریزۀ زندگی در آیدین سبب شده است که او مراحل رشد روانیش را به سلامت طی کند[i].



پینوشتها
[i] . مقالۀ حاضر نقدی آسیب‎شناسانه بر مقالۀ « تحلیل روانکاوانۀ شخصیت‎های رمان سمفونی مردگان» از محبوبه اظهری و سهیلا صلاحی مقدم (ادبیات پارسی معاصر، سال دوم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 91، صص1ـ17) است. در آن مقاله، پس از طرح مباحثی مفصّل دربارۀ تحلیل روانی دو شخصیت اصلی رمان، نتیجه گرفته‎اند که: «آیدین و اورهان دچار روان‎رنجوری‎های متعدّدند و در موارد بحرانی دچار روان‎گسیختگی می‎شوند. ریشۀ بیشتر بیماری‎ها و اختلالات آن‎ها در کودکی‎شان (تولّد تا هفت سالگی) است...هر دو برادر در محیط نامناسب عاطفی رشد کرده‎اند. آیدین نتوانسته عقدۀ ادیپ خود را در کودکی، به علت وجود پدر خودکامه و مادر تحت ستم، حل کند...آیدین، که در همۀ عمر تحت فشارهای پدر جبار بوده، کم کم دچار افسردگی و درماندگی می‎شود...اورهان نیز همانند برادر بزرگ‎تر خود دچار روان رنجوری‎های متعدّد است. او نیز نتوانسته رشد روانی جنسی خود را به سلامت پشت سر بگذارد...» (اظهری و صلاحی مقدم، 1391: 15). در مقالۀ حاضر، چنان که خواهیم دید، در خوانشی متفاوت از رمان و با توجّهی ساختاری به نظریۀ فروید نشان می‎دهیم که تقابل اورهان و آیدین، در واقع، تقابل غریزۀ مرگ و غریزۀ زندگی یا به تعبیر بهتر تقابل روان‎رنجوری و سلامت روان است؛ و هر آنچه که دربارۀ روان‎رنجوری آیدین در مقالۀ فوق آمده است به دلیل اشتباه در درک مفاهیم فرویدی و برداشت غیرساختارمند و تکه‎تکه از دستگاه فکری او، و نیز به دلیل کم‎توجّهی به شواهد متعدّد متنی در روساخت داستان و اشارات دلالتگر به زیرساخت آن (پیرنگ استعاری و حذفی متن) بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.

نویسنده [English]

  • . .
.
اظهری، محبوبه و سهیلا صلاحی‎مقدم (1391). تحلیل روانکاونۀ رمان سمفونی مردگان بر اساس آموزه‎های زیگموند فروید و شاگردانش. ادبیات پارسی معاصر، دورۀ 2، شمارۀ 2،  صص 17-1.
ایستوپ، آنتونی (1382). ناخودآگاه؛ ترجمۀ شیوا رویگریان. چاپ اول، تهران: نشر مرکز.
انصاری، مجتبی و هادی محمودی نژاد (1386). باغهای ایرانی تمثیلی از بهشت: با تأکید بر ارزشهای  باغ ایرانی دوران صفوی؛ نشریۀ هنرهای زیبا، شماره 29، صفحه: 48-39.
ایوتادیه، ژان (1378). نقد ادبی قرن بیستم؛ ترجمۀ مهشید نونهالی، تهران: انتشارات نیلوفر.
برسلر، چارلز (1386). درآمدی بر نظریه‌ها و روش‌های نقد ادبی؛ ترجمۀ مصطفی عابدینی‌فرد، ویراستار: حسین پاینده، چاپ اول، تهران: انتشارات نیلوفر.
برتنس، یوهانس ویلم(1387). مبانی نظریۀ ادبی؛ ترجمۀ محمد رضا ابولقاسمی، چاپ دوم، تهران: نشر ماهی.
بلانشو، موریس (1388).  ادبیات و مرگ؛ ترجمۀ لیلا کوچک زاده، تهران: نگاه نو.
پاینده، حسین. (1389). داستان کوتاه در ایران (داستان های مدرن). جلد دوم. تهران: انتشارات نیلوفر.
پاینده، حسین. (1388). نقد شعر «زمستان» از منظر نظریۀ روانکاوی لکان. فصلنامۀ زبان و ادب پارسی، شماره 42.
پاینده، حسین. (1381) . «بیگانۀ آشنا: روانکاوی و نقد ادبی». کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شهریور ماه.
پاینده، حسین (1390). عجز از بیان: قرائتی روانکاونه از داستان سه قطره خون. فصلنامۀ ادب فارسی (دانشگاه تهران)، دورۀ 1، شمارۀ 7 و 8، صص 67ـ 88 .
جونز، ارنست و دیگران (1366). رمز و مثل در روانکاوی؛ ترجمۀ جلال ستاری، تهران: انتشارات توس.
دلوز، ژیل (1384). غریزۀ مرگ؛ ترجمۀ مراد فرهادپور، فصلنامۀ ارغنون، شماره ی 26 و 27، صفحه 436-427،.
شمیسا، سیروس. (1383). داستان یک روح. تهران. انتشارات فردوس: چاپ ششم.
شوالیه، ژان و گربرآن، آلن (1378). فرهنگ نمادها؛ ترجمۀ سودابه فضایلی، چاپ اول، چهار جلد، تهران: انتشارات جیحون.
شولتز، دوان پی و شولتز، سیدنی الن (1378).  نظریه‌های شخصیت؛ ترجمۀ یحیی سید محمدی، چاپ ششم، تهران: نشر هما.
شولتز، دوان پی و شولتز (1382). سیدنی الن؛ تاریخ روانشناسی نوین؛ترجمۀ علی اکبر سیف و حسن پاشا شریفی، چاپ دوم، تهران: نشر دوران.
صنعتی، محمد. (1388). صادق هدایت و هراس از مرگ. تهران. نشر مرکز: چاپ پنجم.
فروید، زیگموند (1382). ورای اصل لذت؛ ترجمۀ یوسف اباذری. فصلنامه ارغنون، شماره 21، صفحه 81-25.
کلیگز، مری (1388). درسنامۀ نظریۀ ادبی؛ ترجمۀ جلال سخنور و دیگران، چاپ اول، تهران: نشر اختران.
کوپر، کلر (1384). خانه همچون نمادی از خود؛ ترجمۀ آرش ارباب جلفایی، چاپ دوم، اصفهان: نشر خاک.
گرین، ویلفرد و دیگران (1385). مبانی نقد ادبی؛ ترجمۀ فرزانه طاهری، چاپ چهارم، تهران: انتشارات نیلوفر.
معروفی، عباس (1389). سمفونی مردگان؛چاپ پانزدهم، تهران: انتشارات ققنوس.
موللی، کرامت (1383). مبانی روانکاوی فروید و لکان؛ تهران: نشر نی.
یاوری، حورا (1386). روانکاوی و ادبیات "بررسی کتاب سمفونی مردگانترجمۀ پروین مقدم، پژوهشنامۀ فرهنگستان هنر، شماره 4 مرداد:133-120.
یاوری، حورا (1389). زندگی در آینه (مجموعه مقالات)، چاپ دوم، تهران: انتشارات نیلوفر.
یاوری، حورا. (1387). روانکاوی و ادبیات (دو متن، دو انسان، دو جهان). تهران: انتشارات سخن.
یکتا، الهام (1384). درونکاوی رمان سمفونی مردگان؛ تهران: انتشارات ققنوس.