واکاوی چند کهن‌الگو در آثار ابوتراب خسروی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

2 کارشناس ارشد ادبیات فارسی

چکیده

کهن‌الگوها (به زعم یونگ) عناصرِ ساختاریِ اسطوره‌سازی‌ هستند که همواره در روانِ ناهشیار بشر وجود دارند و زمینه‌ای برای نشان‌دادنِ واکنش‌های مشابه به محرک‌های معیّن‌اند. حضور کهن‌الگو در هر متن ادبی، به‌نوعی سبب دسترس‌پذیرشدنِ پنداره‌های ازلی به شیوه‌ای هنرمندانه می‌شود. ابوتراب خسروی از نویسندگانی است که در آثارش توجه زیادی به اساطیر و کهن‌الگوها دارد و تکرار مضامین اسطوره‌ای در داستان‌هایش از ویژگی‌های سبکی قلم اوست؛ چنان‌که در سه مجموعه‌داستان کوتاه (هاویه، دیوان سومنات، و کتاب ویران) و دو رمانش (اسفار کاتبان و رود راوی) برخی از این نمادها را با بسامد بالا به ‌کار گرفته است.
با توجه به ویژگی‌های قلم خسروی، که او را در جرگة نویسندگان مدرن و پسامدرن امروزِ ایران‌زمین قرار داده ‌است، بررسی این نماد‌ها می‌تواند پرده‌های بیش‌تری را از پیش چشم مخاطبان او کنار زند؛ زیرا این نمادهای اسطوره‌ای به داستان‌های خسروی ژرفای معنایی بخشیده است.
در این مقاله نمادهای اسطوره‌ای کلمه، درختان همیشه‌سبز (سرو و کاج) و تاک، و ماه و مار (به شیوة تحلیلی‌ ـ ‌توصیفی) بررسی شده‌ و از باب نمونه، تمام داستان «ماه و مار» خوانش کهن‌الگویی شده است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد این نمادها نه فقط در چهارچوب معنای ایرانیِ اسطوره‌ایِ خود، بلکه در معنای جهان‌شمول کهن‌الگویی به کار گرفته شده و در متن داستان‌ها خوش نشسته‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

واکاوی چند کهن‌الگو در آثار ابوتراب خسروی

نویسندگان [English]

  • مریم شریف‌نسب 1
  • نیره سلیمی 2
چکیده [English]

کهن‌الگوها (به زعم یونگ) عناصرِ ساختاریِ اسطوره‌سازی‌ هستند که همواره در روانِ ناهشیار بشر وجود دارند و زمینه‌ای برای نشان‌دادنِ واکنش‌های مشابه به محرک‌های معیّن‌اند. حضور کهن‌الگو در هر متن ادبی، به‌نوعی سبب دسترس‌پذیرشدنِ پنداره‌های ازلی به شیوه‌ای هنرمندانه می‌شود. ابوتراب خسروی از نویسندگانی است که در آثارش توجه زیادی به اساطیر و کهن‌الگوها دارد و تکرار مضامین اسطوره‌ای در داستان‌هایش از ویژگی‌های سبکی قلم اوست؛ چنان‌که در سه مجموعه‌داستان کوتاه (هاویه، دیوان سومنات، و کتاب ویران) و دو رمانش (اسفار کاتبان و رود راوی) برخی از این نمادها را با بسامد بالا به ‌کار گرفته است.
با توجه به ویژگی‌های قلم خسروی، که او را در جرگة نویسندگان مدرن و پسامدرن امروزِ ایران‌زمین قرار داده ‌است، بررسی این نماد‌ها می‌تواند پرده‌های بیش‌تری را از پیش چشم مخاطبان او کنار زند؛ زیرا این نمادهای اسطوره‌ای به داستان‌های خسروی ژرفای معنایی بخشیده است.
در این مقاله نمادهای اسطوره‌ای کلمه، درختان همیشه‌سبز (سرو و کاج) و تاک، و ماه و مار (به شیوة تحلیلی‌ ـ ‌توصیفی) بررسی شده‌ و از باب نمونه، تمام داستان «ماه و مار» خوانش کهن‌الگویی شده است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد این نمادها نه فقط در چهارچوب معنای ایرانیِ اسطوره‌ایِ خود، بلکه در معنای جهان‌شمول کهن‌الگویی به کار گرفته شده و در متن داستان‌ها خوش نشسته‌اند.

کلیدواژه‌ها [English]

  • ابوتراب خسروی
  • اسطوره
  • تاک
  • سرو
  • کاج
  • کلمه
  • کهن‌الگو
  • مار
  • ماه
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1377). اسطوره: بیان نمادین، تهران: سروش.
باستید، روژ (1370). دانش اساطیر، ترجمة جلال ستاری، تهران: توس.
بهار، مهرداد (1381). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگه.
تاواراتی، ناهوکو (1385). ادبیات تطبیقی مار و کاج، سمبل‌های جاویدان در ادبیات فارسی و ژاپنی، تهران: بهجت.
خسروی، ابوتراب (1370). هاویه، شیراز: نوید شیراز.
خسروی، ابوتراب (1379). اسفار کاتبان، تهران: قصه و آگاه.
خسروی، ابوتراب (1380). دیوان سومنات، تهران: مرکز.
خسروی، ابوتراب (1382). رود راوی، تهران: قصه.
خسروی، ابوتراب (1388). کتاب ویران، تهران: چشمه.
دادور، ابوالقاسم و الهام منصوری (1385). درآمدی بر اسطوره‌ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان، تهران: دانشگاه الزهرا (کلهر).
دوبوکور، مونیک (1373). رمزهای زنده‌جان، ترجمة جلال ستاری، تهران: مرکز.
سیگال، رابرت آلن (1390). اسطوره، ترجمة احمدرضا تقاء، تهران: ماهی.
شمیسا، سیروس (1374). داستان یک روح، تهران: فردوس.
شوالیه، ژان و آلن گربران (1385). فرهنگ نمادها: اساطیر، رؤیاها، رسوم، و ایماء و اشاره، اشکال و قوالب، چهره‌ها، رنگ‌ها، اعداد، 5 جلد، ترجمة سودابه فضایلی، تهران: جیحون.
قلی‌زاده، خسرو (1387). فرهنگ اساطیر ایرانی، تهران: کتاب پارسه.
گرین، ویلفرد و همکاران (1376). مبانی نقد ادبی، ترجمة فرزانه طاهری، تهران: نیلوفر.
معصومی، غلامرضا (1378). مقدمه‌ای بر اساطیر و آیین‌های باستانی جهان، تهران: سورة مهر.
هال، جیمز (1380). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمة رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
یاحقی، محمدجعفر (1369). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران: سروش.