سیری در سفرنامه‌نویسی (بررسی چرایی رواج سفرنامه‌نویسی در ایران دورۀ قاجار، تحول و افول آن پس از انقلاب مشروطه)

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گنبد کاووس

10.30465/copl.2021.6152

چکیده

هرچند سفرنامه­نویسی در ایران، سابقه­ای طولانی دارد، اما تا دورۀ قاجار فقط تعداد انگشت­شماری، سفرنامه­­ به زبان فارسی نگاشته شده است. از دوران فتحعلیشاه تا پایان دورۀ قاجار، روند سفرنامه­نویسی در ایران سرعت گرفت و بیش از سی سفرنامه در وصف فرنگ و پیشرفت­های آن به زبان فارسی نگاشته شد. در دوران پهلوی از سویی روشنفکران ایرانی به جای توصیف غرب، به نوشتن سفرنامه­هایی در وصف کشورهایی که نظام سوسیالیستی بر آنها حاکم بود یا وصف سفر به سرزمین­های دورافتادۀ ایران پرداختند و از سوی دیگر تعداد سفرنامه­های فارسی کاهش یافت تا جایی که اندک اندک از صحنۀ ادبیات معاصر ایران به حاشیه رانده شد و به شکل خاطره­نویسی به حیات خود ادامه داد. در این مقاله تلاش نگارنده بر آن است تا به تبیین چرایی رواج سفرنامه­نویسی در یک دورۀ تاریخی معین، تغییر رویکرد آن در دوره­ای دیگر و در نهایت به حاشیه رانده شدن آن بپردازد. چنین به نظر می­رسد که کارکرد سفرنامه­ها در دوران قاجار، یعنی معرفی نظام فکری، اجتماعی و سیاسی غرب، سبب رونق آن در این دوره شده باشد. با تحقق نظامی سیاسی مشروطه و برخی پیشرفت­های اجتماعی دیگر در دوران پهلوی، همچنین نفوذ گرایش­های سوسیالیستی و کمونیستی در این دوران، توجه روشنفکران به جای غرب، متوجه کشورهایی شد که نظام اشتراکی بر آنها حاکم بود، در نتیجه برای آزمودن این نظام، به این کشورها سفر کردند و سفرنامه­هایی در وصف آنها نگاشتند. از سوی دیگر با شکل­گیری گفتمان غربزدگی و بازگشت به خویشتن، توجه جامعۀ روشنفکری ایران معطوف به نواحی دورافتادۀ داخلی ایران شد و سفرنامه­هایی در توصیف این نواحی نگاشته شد. در نهایت با از تب و تاب افتادن این گفتمان­ها سفرنامه­نویسی به شیوۀ گذشته، اندک اندک از رونق افتاد و بیش­تر به شکل خاطره­نویسی به حیات خود ادامه داد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A research in Travel writing (Study of the reason for the prevalence of travel writing in Qajar Iran, its evolution and decline after the Constitutional Revolution)

نویسنده [English]

  • mona alimadadi
چکیده [English]

Although Naser Khosrow wrote the first Persian travelogue in the fifth century AH, no other travelogue was written in Persian until the 12th century AH except for two travelogues. But from the time of Fath Ali Shah until the end of the Qajar period, the process of travel writing in Iran accelerated and more than thirty travelogues were written in Persian describing Farang and its developments. During the Pahlavi era, instead of describing the West, Iranian intellectuals wrote travelogues describing the countries ruled by the socialist system or traveling to the remote lands of Iran, and on the other hand, the number of Persian travelogues decreased to some extent.Which was gradually marginalized from the scene of contemporary Iranian literature and continued to exist in the form of memoirs. In this article, the author has tried to explain why travel writing is prevalent in a certain historical period, change its approach in other periods and finally marginalize it.
It seems that the function of travelogues during the Qajar period, ie the introduction of the intellectual, social and political system of the West, has led to its prosperity in this period. With the realization of the constitutional political system and some other social developments in the Pahlavi era, as well as the influence of socialist and communist tendencies in this period, the attention of intellectuals instead of the West turned to the countries ruled by the communal system, so to test this system , Traveled to these countries and wrote travelogues describing them. On the other hand, with the formation of the discourse of westernization and return to the self, the attention of the Iranian intellectual community was focused on the remote inner regions of Iran and travelogues were written to describe these regions. In the old days, it gradually declined and continued to live more as a memoir.

کلیدواژه‌ها [English]

  • ravelogue
  • Constitutional Period
  • Left Discourse
  • Westernization
  • Return to Self

مراجع

آدمیت، فریدون (1351). اندیشۀ ترقی و حکومت قانون/ عصر سپهسالار، تهران: خوارزمی.
آدمیت، فریدون (1394). امیرکبیر و ایران، تهران: خوارزمی.
آرنت، هانا (1381). انقلاب، ترجمۀ عزت­الله فولادوند، تهران: خوارزمی.
آل­احمد، جلال (1369). سفر روس، تهران: برگ.
آل­احمد، جلال (1384). سفر به ولایت عزراییل، تهران: مجید.
آل­احمد، جلال (1375). خسی در میقات، تهران: مجید.
آل­احمد، شمس (1369). مقدمه بر سفر روس جلال آل­احمد، تهران: برگ.
آل­احمد، شمس (1384). مقدمه بر سفر به ولایت عزراییل، تهران: مجید.
احمدی، محمدعلی (1396). گفتمان چپ در ایران/ دورۀ قاجار و پهلوی اول، تهران: ققنوس.
ادیب­زاده، مجید (1392). خیزش­های عقلانی شدن در طلوع ایران مدرن، تهران: ققنوس.
اعتصام­الملک، خانلرخان (1351). سفرنامۀ میرزاخانلرخان اعتصام­الملک، به کوشش منوچهر محمودی، تهران: چاپخانۀ فردوسی.
ایلچی، ابوالحسن خان (1364). حیرت­نامه/ سفرنامۀ ابوالحسن­خان ایلچی به لندن، به کوشش حسن مرسل­وند، تهران: مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا.
ایمانی، عباس (1393). اندیشۀ قانون در ادبیا دورۀ مشروطه، تهران: نامۀ هستی.
بروجردی، مهرزاد (1384). روشنفکران ایرانی و غرب، ترجمۀ جمشید شیرازی، تهران: فرزان.
برینتون، کرین (1382). کالبدشکافی چهار انقلاب، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: زریاب.
بشیریه، حسین (1382). آموزش دانش سیاسی (مبانی علم سیاست نظری و تأسیسی)، تهران: نگاه معاصر.
بیگدلو، رضا (1396). جریان­های فرهنگی ایران معاصر، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
توحیدلو، سمیه (1394). حیات اقتصادی ایرانیان در دورۀ مشروطه، تهران: هرمس.
جمعی از پژوهشگران (1387). حزب توده از شکل­گیری تا فروپاشی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و پژوهش­های سیاسی.
جهانبگلو، رامین (1379). ایران و مدرنیته، ترجمۀ حسین سامعی، تهران: گفتار.
حائری، عبدالهادی (1394). نخستین رویارویی­های اندیشه­گران ایران با دو رویۀ تمدن بورژوازی غرب؛ تهران: امیرکبیر.
دولت­آبادی، یحیی (1387). حیات یحیی، ج 1، تهران: فردوس.
رشدیه، شمس­الدین (1362). سوانح عمر، تهران: نشر تاریخ ایران.
رهبری، مهدی (1388). مشروطیت و نوگرایی، بابلسر: دانشگاه مازندران.
رهبری، مهدی (1391). مشروطۀ ناکام/ تأملی در رویارویی ایرانیان با چهرۀ ژانوسی تجدد، تهران: کویر.
رهبری، مهدی (1393). جنبش­های اجتماعی (کلاسیک/ مدرن/ پسامدرن)، تهران: کویر.
زیباکلام، صادق (1398). رضاشاه، تهران/ روزنه و لندن/ اچ اند اس.
ژوبر، آمده (1347). مسافرت به ارمنستان و ایران، ترجمۀ محمود مصاحب، تهران: چهر.
ساعدی، غلامحسین (1342). ایلخچی، تهران: انتشارات مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
ساعدی، غلامحسین (1345). اهل هوا، تهران: انتشارات مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
سیاح، حاج محمدعلی  (1386). سفرنامه، به کوشش علی دهباشی، تهران: سخن.
سیف، احمد (1390). بحران در استبدادسالاری ایران، تهران: کتاب آمه.
شاکری، رضا (1382). اندیشۀ سیاسی شریعتی و نقد شریعتیسم، تهران: پژوهشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی.
شیرازی، میرزا صالح (1387). سفرنامۀ فرنگ/ چاپ­شده در مجموعۀ سفرنامه­های میرزاصالح شیرازی، به کوشش غلامحسین میرزا صالح، تهران: نگاه معاصر.
صالحی، نصرالله (1387). اندیشۀ تجدد در عصر بحران، تهران: طهوری.
طباطبایی، سید جواد (1386). تأملی دربارۀ ایران/ نظریۀ حکومت قانون در ایران، تهران: ستوده.
عامری، حامد (1394). تجدد و قانون­گرایی، تهران: نگاه معاصر.
علوی شیرازی، میرزامحمدهادی (1387). دلایل السفرا/ سفرنامۀ میرزاابوالحسن­خان شیرازی ایلچی به روسیه، به کوشش محمد گلبن، تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا.
قاسمی پویا، اقبال (1377). مدارس جدید در دورۀ قاجاریه/ بانیان و پیشروان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
قاضی­مرادی، حسن (1387). ملکم­خان، تهران: اختران.
قریشی، فردین (1390). بازسازی اندیشۀ دینی در ایران، تهران: قصیده­سرا.
کراچی، روح­انگیز (1381). دیدارهای دور/ پژوهشی در ادبیات سفرنامه­ای همراه با کتابشناسی سفرنامه­های فارسی، تهران: چاپار.
کسروی، احمد (1357). تاریخ مشروطۀ ایران، تهران: امیرکبیر.
کولایی، الهه و کلبعلی، فرزاد  (1396). الگوی نوگرایی روسی و چالش­های هویتی، تهران: خرسندی.
کوهن،آلوین استانفورد (1380). تئوری­های انقلاب، ترجمۀ علیرضا طیب، تهران: قومس.
گودرزی، غلامرضا (1386). تجدد ناتمام روشنفکران ایران، تهران: اختران.
مدیرشانه­چی، محسن (1392). نیروی سوم و جامعۀ سوسیالیست­ها، تهران: چاپخش.
معتمد دزفولی، فرامرز (1390). تاریخ اندیشۀ جدید ایرانی/ سفرنامه­های ایرانیان به فرنگ، دفتر اول: آیینه­آوران و عصر رویارویی با غرب، تهران: شیرازه.
ملک­آرا، عباس­میرزا (1361). شرح حال عباس­میرزا ملک­آرا، تهران: بابک.
ملکم­خان ناظم­الدوله (1388). دفتر تنظیمات چاپ­شده در مجموعۀ رساله­های میرزا ملکم­خان ناظم­الدوله، گردآوری و مقدمۀ حجت­الله اصیل، تهران: اختران.
میرزا ابوطالب­خان (1383). مسیر طالبی یا سفرنامۀ میرزا ابوطالب­خان، به کوشش حسین خدیو جم، تهران: علمی و فرهنگی.
میرهادی، منیرالسادات (1393). تأثیر مدارس دخترانه در توسعۀ اجتماعی زنان در ایران، تهران: کویر.
ناقد، خسرو (1396). خردکشی/ روشنفکران و انقلاب اکتبر، تهران: نی.
نصری، عبدالله (1386). رویارویی با تجدد، ج 1، تهران: علم.
نوایی، عبدالحسین (1377). ایران و جهان، ج 2، از قاجاریه تا پایان عهد ناصری، تهران: هما.
واردی، احمد (1391). زندگی و زمانۀ محمدعلی فروغی، ترجمۀ عبدالحسین آذرنگ، تهران: نامک.
همایون کاتوزیان، محمدعلی (1398). خلیل ملکی/ سیمای انسانی سوسیالیسم ایرانی، ترجمۀ عبدالله کوثری، تهران: مرکز.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار